KINH DỊCH LÀ SÁCH BỎI HAY LÀ SÁCH TRIẾT LÝ ?

Theo Trương Chí Triết , chủ biên tác phẩm Đạo Giáo Văn Hóa Tự Điển , thì Kinh Dịch chỉ là một cuốn sách bói ( bốc phệ chi thư) . Trương Thiện Văn , trong phần lời bạt của Tự điển Chu Dịch , cũng nhấn mạnh rằng “ Chu Dịch nguồn gốc là Tượng số , rồi phát triển thành Nghĩa lý ” , nhưng trong mục từ “ Chu Dịch ” lại viết : “ Nghiên cứu kỹ nội dung của Kinh và Truyện của Chu Dịch ta thấy , mặc dù Chu Dịch được sử dụng nhiều vào việc bói toán , nhưng thực chất trong nó chứa đựng ý nghĩa triết học cực kỳ thâm thúy . ” Trong điển tịch thời Tiên Tần , chẳng hạn hai tác phẩm điện hình nổi tiếng nhất là Tả Truyện và Quốc Ngữ, có chép việc trong thời kỳ Xuân Thu người sử dụng sách Chu Dịch vào việc bói toán rất nhiều : trong Tả Truyện có 19 lần nhắc đến việc này còn trong Quốc Ngữ là 3 lần . Xưa nay thảo luận về Dịch học không ngoài việc giảng tượng số và ý nghĩa . Các trường hợp sử dụng Chu Dịch trong Tả Truyện và Quốc Ngữ cũng không ra ngoài thông lệ đó . Hai học giả Ngô Tạ Diệu và Ngô Nghĩa Phương viết : “ Người đương thời ứng dụng Chu Dịch , đại khái là không ngoài việc quan sát các điểm triệu để suy luận , đoán việc hên xui , và dẫn lời bàn quẻ ( quái từ và hào từ ) để làm chứng cho những biến cố xảy ra ” ( Đương thời nhân ứng dụng Chu Dịch , đại thể thượng thuyết bất ngoại hồ chiêm sự suy luận dĩ đoán cát hung hòa dẫn dụng quái hào từ lai luận chứng nhân sự lưỡng cá phương diện ) .

Các học giả có thể tạm thời kết luận : Lúc đầu Kinh Dịch là một tác phẩm bói toán , nhưng người đời sau đã nhận ra ý nghĩa triết học của tác phẩm này , vì việc thực hành chiếm bốc đã hàm ẩn một nhân sinh quan và vũ trụ quan , mặc dù thị kiến triết học này không được trình bày một cách tường minh . Nhưng cũng rất có thể chính cái nội dung tư tưởng chính trị ( đạo trị quốc an dân ) ngay từ đầu đã được lồng vào cái vỏ bói toán, vụ thuật để hướng dẫn nhận thức cho các thiên tử nhà Chu , như phần phân tích cấu trúc quái từ và hào từ của Lý Kính Trì cho thấy . Vào thời Tần Thủy Hoàng , cuốn kỳ thư này không bị đốt vì mọi người cho rằng đó là một cuốn sách bói toán . Toàn bộ các phương sĩ và các đời Tần và Hán đều sử dụng tác phẩm này vào mục đích chiêm bốc . Học thuyết Âm Dương của Trâu Diễn , Ngũ Hành của Đổng Trọng Thư , đầy rẫy những lời giải đoán về Kinh Dịch mang tính chất ma thuật . Đến thời Vương Bật , ông khẳng định rằng đây là một tác phẩm mang nội dung triết lý sâu sắc , không phải chỉ là một cuốn sách bói . Đến thời Chu Hi , ông tổng hợp cả hai quan điểm , cũng giống như quan điểm của đa số nhà Dịch học hiện đại . Phùng Hữu Lan nhận định : “ Lúc đầu Kinh Dịch được soạn ra với mục đích bói toán, nhưng về sau, thậm chí cả khi không dùng để bói toán , ý nghĩa của lời giải đoán các quẻ và vạch tiếp tục được mọi người trích dẫn khi cần ủng hộ cho một lập luận nào đó . Trần Vinh Tiệp ( Wing – tsit Chan ) nói rõ hơn : “ Kinh Dịch phát dẫn từ thực hành bói toán . Văn bản kỳ bí , khó hiểu , không ai có thể rút ra được những kết luận triết lý xác định . Tuy nhiên , trong phần bình giải , được truyền thống gán cho Khổng Tử , nhưng sau đó ba bốn thế kỷ lại được các học giả cho là người khác là tác giả , có một đề cương rõ nét về một phương pháp tiếp cận đây duy lý đối với một vũ trụ sinh động và hài hòa ”.